«Ես անձամբ, պատանի հասակից հանդիպել, ուղղակի շփվել եմ փետրվարյան ապստամբության մասնակիցներից շատերի հետ»
17.12.2019 | 01:58
Իրանահայ նկարիչ, բանաստեղծ և թարգմանիչ ՎԱՐԱՆԴԻ (ՍՈՒՔԻԱՍ ՔՅՈՒՐՔՉՅԱՆ) հետ զրուցել ենք նրա՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կերտման 100-ամյակին նվիրված «Բերդաքաղաքը… (Կամ Շանթն Իրանում)» վեպ-պոեմի մասին:
-Ինչու՞ որոշեցիք գրել այս գիրքը, առաջնային էր Լևոն Շանթի կերպարի վերհանու՞մը, թե՞ անդրադարձը պատմական տվյալ ժամանակահատվածին:
-Պիտի ասեմ` թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը, սակայն եթե ուզենամ կատարելապես անկեղծ լինել, կարևորը գուցե երկրորդն էր՝ պատմականը... թերևս Շանթն ու մյուս բոլոր դեմքերը (հարգանք իրենց հիշատակին) եկել են այդ պատմականի գեղարվեստականությունը հագեցնելու: Իսկ պատմականը կարևորում եմ մեկից ավելի պատճառներով: Նախ` խորհրդահայ պաշտոնական պատմությունը ոչ միայն բավարար ու որակական ճիշտ չափերով չի անդրադարձել այդ դեպքերին, այլև կա՛մ չտեսնելու է տվել, կամ էլ նույնիսկ ցույց տվել ճիշտ հակառակ կողմից: Ինքս կարդացել եմ 20-րդ դարի ավարտական տարիների բոլշևիկյան մամուլում, որ իբր Սարդարապատում և այլ ճակատներում դիմադրությունը կազմակերպող քաղաքական-հեղափոխական կառույցի ուժերը, «միացած թուրքերին», գրոհում էին Հայաստանի վրա (դե եկ, վարդապետ, ու մի՛ խենթանա...)։ Երկրորդ պատճառն այն է, որ ես անձա՛մբ, պատանի հասակից հանդիպել, ուղղակի շփվել եմ փետրվարյան ապստամբության մասնակիցներից շատերի հետ` բոլորն էլ համեստ կենցաղով ապրող մարդիկ, ընթերցել այլոց հուշերն ու հիշողություններիս մեջ ունեցել շատերի տեսած-պատմածը, որոնք չէին հակասում միմյանց։ Երրորդն այն է, որ Պարսկաստանը կամ, ավելի հավաք ասած, նոր հարյուրամյակի իրանահայությունը, ոչ միայն քիչ է ծանոթ հայրենիքի հայությանը, այլև անծանոթ է։
-Ընթերցողը հանդիպում է ծանոթ ու անծանոթ Լևոն Շանթին. ի՞նչ որոնումների արդյունքում և ի՞նչ ժամանակահատվածում է ծնվել գիրքը:
-Թույլ տվեք պատասխանել հարցի երկրորդ մասից սկսելով. հարյուրավոր էջեր կազմող վիպերգությունը ֆիզիկապես գրվել է երկու ամիսների սահմանում՝ մեկ թափով, իբրև դյուզացներգություն, թերևս խոհի, զգացման և հիշողության բառացիորեն ԺԱ՛ՅԹՔ. գրել եմ քաղաքամայր Թեհրանում և Հայաստանում (մեկ-երկու բաժին առայժմ հանել եմ՝ երկի ծավալը նորմալ պահելու նպատակով): Իսկ ամբողջությամբ արդյունքն է կուտակումների՝ իմացազգացական առումով, որոնք հավաքվել է համարյա ողջ կյանք-կենցաղիս ընթացքում: Որոնումների մեծ մասը եղել է հանդարտ՝ ժամանակի հետ, լսել-կարդալով հուշագրությունները, նաև համապատասխան գրականություն, լուսաբանող հոդվածներ... Իսկ կարևորը, լրացնելու համար հավանական բացթողումները, պակասները, կարդացել եմ՝ երջանկահիշատակ Ներսես սրբ. Մելիք-Թանգյանի «Հուշամատյանը», «Արտազ» հանդեսը, Ատրպատական հայաստանամերձ նահանգին հատկացված ծավալուն և նոր հատորները՝ Թեմիս կենտրոնում լույս տեսած, հոդվածները, նյութերը:
Ինչ վերաբերում է հարցի առաջին մասին, երևի կարևոր են եղել ծանոթ և անծանոթ Շանթի կյանքի չբացահայտված դրվագները, բազմաթիվ դեմքերի հետ շփումն ու իր թեկուզ ոչ երկար հաստատված ու ստեղծագործական վայրերը, որոնց մոտիկից ծանոթ եմ եղել, տեսել մանկության վաղ հասակից, ճանաչել, նույնիսկ երթևեկել ծանոթ և անծանոթ շենքերում, տներում ու այգիներում... Իսկ այս բոլորը ու դեռ ավելի՛ն` պիտի գրվեր և գրվի մի օր:
-«Բերդաքաղաքը» կարևոր է ավելի շատ իբրև վավերագրությու՞ն, թե՞ գեղարվեստական երկ: Ի՞նչ կարող է տալ այսօրվա ընթերցողին, ի՞նչ կարող է ասել՝ ուղղորդելու, սեփական պատմությունն ու անցած ճանապարհը վերագնահատելու առումով:
-«Բերդաքաղաքը» ինձ համար առաջին հերթին գեղարվեստական-պատմական երկ է, չնայած գրքի 60-70 տոկոսը նաև վավերագրական է: Հարցն այն է, որ դա չպիտի ընկալել սոսկ ուսումնասիրություն, չնայած ունի լուրջ ճանաչողական բնույթ: Օրինակ՝ ամբողջ գործում չկան Հովսեփ Էմինի պատմական կերպարի, նաև վարչապետներից Ա. Խատիսյանի անունները: Նույնիսկ սրանից կարելի է հետևցնել, որ «Բերդաքաղաքը» գրել եմ միտք-սրտիս թելադրանքի սկզբունքներով, միշտ հավատարիմ խղճիս ու ներշնչանքիս, առանց ոխակալության կամ բան սովորեցնելու և խրատելու։ Սեփական պատմությունն ու անցած (միակողմանի) ճանապարհը վերագնահատելու առումով, կարծում եմ, ընթերցողը պիտի ստանա այն, ինչին պատրաստ է, ունակ: Ֆրանսիացի հեղինակ-փիլիսոփան կասեր՝ ազատ է: Ասում են՝ բանաստեղծությունը (ներառյալ վիպերգությունն ու պոեմը) չես բացատրի մինչև վերջ: Ես մի բան գիտեմ՝ երբեք չպետք է գնալ ծայրահեղությունների, ինչը մեզ մոտ քիչ չի եղել, օրինակ՝ Բաքվից բերված դահիճը ինչ անելիք ունի Հայաստանում, 20-ականների սկզբին, Հանրապետության հիմնադիրներին կացնահարելու...
Մի անգամ էլ նայենք նախ մեզ ամբողջովին ու անցյալին, թերեվս՝ նաեվ մոտ ապագային, հետո...
-Գիրքն ուղղված է հասարա՞կ ընթերցողին, թե՞ առավելապես մասնագետներին: Ի՞նչ եք կարծում՝ այն կարո՞ղ է առիթ և նյութ դառնալ հետագա ուսումնասիրությունների համար: Եվ կա՞ անհրաժեշտություն վերանայելու պատմական այդ դրվագները (1921 թ. փետրվարյան ապստամբության):
-Լավ, չեմ անդրադառնում: Ընթերցողը, մի քիչ վեր կամ վար, կարդացող-ընթերցող է: Դա ոչ անգրագետների կամ ավելի վատ՝ կիսագրագետների համար է (սա արդեն խոսելու ա՛յլ թեմա է), ո՛չ էլ «ուլտրաավանգարդիստ» մասնագետ կոչեցյալների: Կներե՛ք, եթե ասածս քաղաքավարի չեղավ կամ կոշտ հնչեց: Չափն ու համեմատությունը չխաթարելով ասեմ, օրինակ «Անլռելի զանգակատունը» կամ էլ Կոստան Զարյանի «Տատրագոմի հարսը» կարդացող-ընթերցող-ըմբոշխնողը սովորակա՞ն ընթերցող է, թե՞ մասնագետ՝ առհասարակ:
Այո՛, այս երկը կարող է առիթ դառնալ հետագա ուսումնասիրությունների համար՝ վերանայելու Փետրվարյան ապստամբությունը տարբեր կողմերից՝ առանց այժմեականությունը կորցնելու:
-Դժվար չէ՞ր պատմական փաստերն ու հայտնի անունների բույլը միասին զետեղելը: Անգամ կարծիք կա, որ ներկայացված անունների ինքնությունը պետք էր ծանոթագրել առանձին բաժնով:
-Ո՛չ, քանի որ պատկերները գալիս էին ինքնին, իսկ այս երևույթը, ինչպես հերոսների կողմից ու նրանց լեզվով գրքում ասվում է՝ երկար ու դաժան փորձառություններից է գալիս: Քավ լիցի, ոմանք ուզում են կապսուլի պես մի բան հասնի իրենց, և մի գիշերում ստեղծագո՜րծ դառնալ:
Ներկայացված անունների ցանկը գոնե այս անգամ հնարավոր չեղավ նշել: Նրա լինելն էլ թԷական է: Եթե կարևորության հասնի, ապա պիտի լինի հավելված:
-Ձեր գիրքը Ալեքսանդր Թոփչյանը բնորոշում է «նորօրյա դյուցազներգություն», «հանդուգն նորարարություն», «վիպա-քերթողական ասք», «թատերախաղ», «սցենար»: Տարբեր հեղինակների արձագանքներում հանդիպեցի նաև «վեպ-պոեմ», «ռեալիստական ֆանտաստիկ վեպ» բնորոշումների: Ո՞ր ձևակերպմանն եք առավել համամիտ:
-Ասել է՝ բանաստեղծը ինչքան էլ լավ գրի, գնահատվի, ինքն իր առանձնության մեջ զգում է՝ չէ՜, այս էլ այն չէր, որ պիտի ասեր, ինչ-որ բան էն չի… Բառերը, մտքերը, ապրումները քսվում, շոշափում են բերանի, լեզվի շրջակայքում, բայց այն չէ, սա` ի միջի այլոց:
Թերևս պիտի վկայակոչել կամ հիշել Իրանի միջնադարյան մեծ (եթե ոչ՝ մեծագույն) քերթողներից Շամսե Ռումիի միստիկական հետևյալ երկտողը.
Այն եմ երազում (ասել), այն,
Որ չկա... Չի՛ գտնվում...:
Համենայն դեպս, խորապես իմ շնորհակալություններն եմ հայտնում սիրելի Ալեքսանդր Թոփչյանին, Էդվարդ Միլիտոնյանին, Սուրեն Դանիելյանին, Մերուժան Տեր-Գուլանյանին, Արտեմ Հարությունյանին, Հռիփսիմե Հովհաննիսյանին, Անի Փաշայանին, Աիդային, Գայանեին, Հասմիկներին... Պիտի ներողամիտ լինեն նրանք, որոնց հիշել չկարողացա այս պահին:
-Կարո՞ղ են վեպը որակել քաղաքական:
-Սա այնքան էլ չեմ պնդում, սրա մասին կարծես խոսք ասացինք քիչ վեր: Քաղաքական է այնքանով, որ պատմում է չբացահայտվածի վերաբերյալ: Հիշենք` հաճախ մեծ ու փոքր երկրների ներկայացված պատմության մեջ գլխիվայր ասված կամ էլ փոխված բաներ քիչ չեն: «Մեծ» դեմքերը նույնիսկ այն չեն եղել... Նապոլեոնը... հեղինակություն վայելող հեղինակներից՝ լորդ Գորդոն Բայրոնը...
-Քննադատութուննե՞ր եղել են Ձեր այս գործի վերաբերյալ:
-Ո՛չ: Կամ գոնե ես չեմ հանդիպել: Կառուցողական քննադատությունը լավ է (քննել և դատել): Կուզենամ լսել տեղին վերլուծականներ, բայց թույլ տվեք ասել` թեկուզ հեռու անցյալում, եղել են վիժվածք-տականքներ, որ, չհայտնաբերելով ակնառու թերություն, որոշ անծանոթ թերթերում (հեռու Թեհրան-Իրանից) իմ անունով, իմ «ստորագրությամբ» տպել են նյութեր՝ ծաղրելով, ծանակելով ու ձաղկելով հայրենիքում ապրող ու ստեղծագործող գրչակիցներիս, որ մեր մեջ ոխ ու դժոխք ստեղծեն: Ասելիք չեն այն անբարոյականությունները, որ եղել են համացանցային անստորագիր կայքերում, որտեղ «տաճիկն ու Խաչիկը հավասարվում են» (առած):
Առիթը հարմար նկատելով, այս հարցազրույցում պաշտոնապես հայտարարում եմ՝ ես ո՛չ մի բառացիորեն բացասական կամ ժխտողական տող իսկ գրած չկամ, օրինակ բեյրութի որոշ թերթերում, երբեք, առանձնապես հայաստանցի գրաչկիցներիս նկատմամբ:
-Ալեքսանդր Թոփչյանը նշում է նաև, որ համարձակ գործ եք ձեռնարկել և սքանչելիորեն հաջողել: Ի՞նչ եք կարծում՝ համարձակ՝ գրելու կերպի՞ առումով, թե՞ բարձրացված թեմայի:
-Հարգելի Ա. Թոփչյանի այս կարծիքը (որ գործին ծանոթացել է դեռ Փարիզում` լույս ընծայելուց առաջ) թե՛ բարձրացված թեմայի, թե՛ գրելու ոճի մասին է: Առհասարակ ասվում է՝ ընտիր երկը (կուզի պոեզիա լինել, յուղաներկ կտավ, ֆիլմարտադրություն, թե...) միաձույլ ամբողջականությամբ է հաջող. և՛ հասանելիության, և՛ պարզության մեջ պիտի հե՛շտ լինի բաղկացուցիչ տարրերի բաժանում-անջատումը: Կովկասում ապրող մի լավ, բայց ոչ մեծ գրող մի օր ասաց՝ նյութն է թելադրում ստեղծագործության ոճը: Պիտի ավելացնեմ՝ եթե կա հասունություն-փորձառությունն ու հասել է (պոեմի պարագային) Պայթման պահը... Շնորհակալ եմ: Թող պատասխանեն ինձ «չգրող» համարողները, որոնք քիչ էին, ոխները՝ ոչ քիչ: Հիշենք «Սփյուռքահայ գրականություն-85» հատորի չհաջողությունը կամ 20-րդ դարի առաջին տարիներին նոբելյան գիրք գողացող «հիմարի» տեղ դնողները: Կարող եմ անուններ տալ, սակայն չարժի... Դեռ վերջը չէ:
-Գրքում Սարհատ Քաջազեանի բանաստեղծությունը կարդալուց հետո Վիքիպեդիայում փնտրեցի նրա անունը: Հետո Ալ. Թոփչյանի՝ Ձեզ հասցեագրված հրապարակային նամակից պարզեցի, որ դա հնարովի անուն է, տողերի հեղինակը դուք եք: Գրական այս երկում երբեմն դժվար է զատել իրականն ու հնարովին: Գուցե պետք էլ չէ՞:
-Ճիշտ եք: Գրական-գեղարվեստական այս երկում գուցե պետք էլ չէ զատել հնարովին՝ հորինվածը, ավելի ուղիղ ասած՝ կիսահնարովին: 2000-ի կեսերին Երևանում լույս տեսած իմ «Տանգօ-21» հատորից են առնված գործի 2 սիրային բանաստեղծությունները, որոնք բնականաբար չէին կարող լինել 100 տարի առաջ և լույս տեսնել իմ անունով։ Բուն անուն-ազգանունս` Քիւրքչեան Սուքիասը վերածեցի Սարհատ Քաջազեանի (Ս. Ք.):
Հիշատակել եմ ուզում սրան վերաբերող մի յուրահատուկ պարագա : Վիպերգությունն ավարտելուց հետո նստել էի Աբովյան փողոցում գտնվող «Արտ Բրիջ» գրախանութ-սրճարանում, դասավորում էի էջերս ու սպասում պրն Վիտալի Ասլանյանին` «Լուսաբաց» հրատարակչականի տնօրենին, որ «Արտ Բրիջից»՝ գրքերի տարածում-ցրման կենտրոնից ձեռքգիրը պիտի տաներ տպագրման համար, խոսեինք հաշվարկումներից և այլն: Քիչ ուշացավ Ասլանյանը: Անսպասելիորեն, սրճարանի կիսամութ խաղաղության մեջ ունեցա յուրահատուկ մի պահ, այն պահերից, որ երկում հերոսներից երկու-երեքի կողմից հրամցվում է որպես պայծառատեսման երևույթ-վարկած: Միջնակարգում ուսանել եմ մաթեմատիկա նաև: Հանկարծորեն հանգեցի հանրահաշվի 1-2 պարզ հավասարման: Գրեցի և կարող եմ փաստել, որ նու՛յնն են իրականությունն ու երևակայությունը: Այնպես որ, ըստ Ձեզ, դժվար է ջոկել հնարովին և իրականը: Բայց, բան չկա՜...
-Ի՞նչ ծրագրեր կան գրքի հետ կապված (թարգմանելու առումով, կինոպատումի, բեմադրության վերածելու) և առհասարակ:
-Ասվել և բավականիցս ասվում է նման աշխատանքների վերաբերյալ: Թարգմանությունը հույժ հավանական ու մոտիկ է ավելի: Մյուս ծրագրերը, նկատի առնելով ներկայի միջին-արևելյան անցուդարձերն ու պայմանները, Հայաստանում սերիա-կինոյի ֆինանսական դրությունը, որից մանրամասնորեն շատ էլ տեղյակ չեմ ես, առայժմ խոսք ասելն ինձ համար դժվար է: Վերջին հաշվով «Գործ»-ի մարդիկ պիտի մոտենան, մի քիչ լավ կլինի: Չմոռանանք, որ ես միայն գրող եմ և ապրում եմ մի քիչ կտրված «դրսի աշխարհ» ասվածից:
-Ձեր գրական կեղծանվան (Վարանդ) ստուգաբանությունը նու՞յնպես այս գրքում կարելի է գտնել՝ դատելով վերջին տողերից: Մի փոքր կբացե՞ք չակերտները:
-Եթե ուզեմ մի փոքր բացել, դրա համար պիտի հիշել՝ ընկալեալի կարգ է հատկապես արևելյան պոեզիայում (հայկական, պարսկական...), որ հեղինակը գրության ավարտին մի անգամ բերում է իր գրչանուն-անունը՝ Չարենց, Շիրազ, Սայաթ-Նովա, Հաֆեզ, Ռումի (Շամս), Սաադի և այլն: Բայց ավելի՛ն «բացելու» պարագային, ուզում եմ հիշել, որ նախ՝ Վարանդան Արցախի խամսայի մելիքություններից էր, իսկ մեր ծագումը՝ նրանցից, եղել ենք Մելիքյան... 200 տարի առաջ: Հիշենք նաև, որ, կարծում եմ, միայն հայերենում է վերջակետը հանգում երկու կետի: Եթե նայենք այսպես` վաղեմագույն բարու-չարի համեմատական հասկացությամբ, կամ էլ թեզ-անտիթեզի՝ այստեղ ասված է՝ 100 տարի անց Վարանդ (ան) է գալիս, իմա` Արցախի ծայրամասից, հարևան, մեղմ ասած՝ ոչ-եղբայր, հողի՝ անմիջապես եզրից ՎԱՐԱՆԴԱ-ԱՐՑԱԽՆ է գալիս՝ վերադառնում է մայր հայրենիք, այլ խոսք-լեզվով ասած՝ հայոց մեր մեծ հողահավաքի սկզբին է իրականանում, դա՜ է սկիզբ առել:
Չնայած համոզված եմ, որ արվեստագետը պիտի ունենա քաղաքական հայացքներ, բայց մասնագետ լինել չի՛ կարող քաղաքականության, բայց ասելիք պիտի ունենա, և չէ որ 2019-ին ՀՀ Ակադեմիայում Շանթի մասին ասելիս, դոկտոր, պրոֆեսոր Սուրեն Դանիելյանը այս առումով է ասել, որ Վարանդը գործը երկշերտ է հյուսել: Կարծում եմ՝ հենց այս բազում կետերն էլ գիրքը մակերեսայինից տանում-հեռացնում են դեպի խորքն ու բարձունքը՝ համատեղ ընթացքով:
Զրույցը՝ Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ
Հեղինակի նյութեր
- Պատմության վկաները
- Վերացող ծաղիկներ
- Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
- «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
- «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
- «Դրսից մեզ վրա կարող են ազդել միայն ներսի գործիքներով»
- «Երեսուն տարի ձգվեց մեր անկախության պատմությունը, մենք շահեցի՞նք»
- Մշակույթը հեռվից հեռու պահպանելու հույսով
- Անիմացիան, աշխարհն ու մենք
- «Մեր տարածքները փոքրացան, որովհետև այդպես էլ չհասկացանք, որ պետք է խմենք մեր բաժակով»
- Արվեստի ուժը
- Նոր մատենաշարը ներկայացնում է արևմտահայ և սփյուռքյան գրողների
- Բեմը կենդանություն է ստանում առայժմ միայն մանուկների համար
- «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
- Համաշխարհային դասականների ստեղծագործությունները՝ դուդուկով
- «Բնակչությունը պատրաստ չէ, բայց տարվում են աշխատանքներ»
- Ամանորի գիշերը դիմավորելու են եկեղեցում
- «Ջազի մեջ զգացվում է ապրածդ ժամանակաշրջանը»
- «Եթե չլիներ Փելեշյանը, կարծում եմ, դեռևս գտած չէի լինի կինոյում իմ ուղին»
- «Հուշարձաններն այդ տարածքների պատկանելության անձնագրերն են»
Մեկնաբանություններ